ทำความรู้จักกับกระบวนการเรียนรู้จากโจทย์ปัญหาตามแบบ FILA
กระบวนการต่อเนื่อง FILA ที่นำมาใช้นี้ เป็นกระบวนการที่ ลินดา วี (2001 อ้างใน โกสิน ราชศิลา และ สุมาลี จันทร์ชลอ, 2550 online: http://www.huso.buu.ac.th/conference/huso50) ได้คิดค้นและนำเสนอกระบวนการ 4 ขั้นตอนสำหรับการจัดการปัญหา ซึ่งแต่ละขั้นตอนมีความหมายดังนี้
F (FACTS) คือ ข้อมูล/ความจริง
เป็นขั้นตอนแรกที่เป็นส่วนที่สำคัญในการระบุปัญหา(Identify Problem) ให้ชัดเจนขึ้น โดยการหาข้อมูลที่เป็นข้อเท็จจริง/ความจริงทั้งหมดที่มีโดยจะต้องแยกแยะข้อมูลระหว่างข้อเท็จจริงกับข้อคิดเห็น รวมไปถึงการไม่บิดเบือนข้อเท็จจริงโดยการสรุปข้อมูลที่คลุมเครือตามความคิดเห็นหรือความเข้าใจของตัวเอง
I (IDEAS) คือ ความคิด/สมมุติฐาน (Assumptions)
จากข้อเท็จจริงที่ได้รวบรวมมา ในขั้นตอนนี้จะต้อง เป็นการแสดงความคิดเห็นต่อข้อมูล/ความจริงที่มีอยู่และนำไปสู่การตั้งสมมุติฐานที่ใช้ไขคำตอบของปัญหา หรือใช้สร้างวิธีการแก้ปัญหา (Solution) ที่เหมาะสมต่อไป
L (LEARNING ISSUES) คือ ประเด็นที่ต้องเรียนรู้
เมื่อได้ความคิดหรือสมมุติฐานจากขั้นตอนที่ผ่ามาแล้วแล้ว ขั้นตอนต่อไปจะต้องสำรวจว่า การจะพิสูจน์เพื่อทำการสรุปความถูกต้องของสมมุติฐานที่ได้ตั้งไว้นั้น จะต้องเรียนรู้ในเรื่องอะไรบ้างรวมทั้งการสำรวจว่า ความคิด หรือ สมมุติฐานที่ตั้งขึ้นนี้ มีกรณีศึกษาที่มีลักษณะคล้ายกันและนำมาใช้ได้หรือไม่ ซึ่งจะมีส่วนช่วยให้การดำเนินการจัดการปัญหามีโอกาสและความเป็นไปได้ที่จะประสบผลสำเร็จได้มากขึ้น
A (ACTION PLANS) คือ แผนปฏิบัติการ
ขั้นตอนนี้เป็นการประมวลความคิดและแนวทางที่ได้จากการเรียนรู้เพิ่มเติมมากำหนดเป็นแผนปฏิบัติการหรือแผนการดำเนินงาน (Action Plans) เพื่อจัดการปัญหาค้นหาคำตอบ ซึ่งวิธีการจะหลากหลายแตกต่างกัน ตัวอย่างเช่น การสืบค้นข้อมูล การทำการทดลอง การสอบถามจากผู้เชี่ยวชาญ เป็นต้น
กระบวนการต่อเนื่อง FILA ได้รับความนิยมนำไปใช้กันเป็นอย่างมากในการจัดการเรียนการสอนโดยใช้ปัญหาเป็นฐาน เช่น การจัดกิจกรรมการเรียนรู้ของสถาบันการเรียนรู้ มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีพระจอมเกล้าธนบุรี เป็นต้น
อย่างไรก็ตามผู้เขียนได้ทดลองนำกระบวนการต่อเนื่อง FILA มาปรับใช้ทั้งในกิจกรรมการเรียนการสอนปกติและการนำปัญหาที่เกิดขึ้นจริงในชุมชนมาทดลองใช้กระบวนการ FILA ในการจัดการปัญหาดังกล่าวโดยมีสาระสำคัญโดยสรุปดังนี้
กรณีศึกษาการใช้กระบวนการ FILA ลดปริมาณขยะในตำบลป่าตึง อำเภอแม่จัน จังหวัดเชียงราย
องค์การบริหารส่วนตำบลป่าตึง อำเภอแม่จัน จังหวัดเชียงราย มีเนื้อที่ 220 ตารางกิโลเมตร ตั้งอยู่บนเส้นทางสายแม่จัน – ท่าตอน ตลอดทั้งสาย ระยะทางประมาณ 50 กิโลเมตร สภาพพื้นที่ทั่วไปขององค์การบริหารส่วนตำบลป่าตึง เป็นที่ราบลุ่มสลับกับภูเขา มีประชากรหลากหลายชนเผ่าอาศัยอยู่ ส่วนใหญ่ประกอบอาชีพทางการเกษตร เช่น ทำนา ทำไร่ ทำสวน เลี้ยงสัตว์ และรับจ้าง ในภาคการเกษตรเป็นต้น นอกจากนี้ยังมีสถานที่ท่องเที่ยวที่สำคัญอยู่ในพื้นที่หลายแห่ง เช่น น้ำพุร้อน น้ำตก จุดชมปลาธรรมชาติ เป็นต้น ทำให้มีกิจการที่เปิดให้บริการแก่นักท่องเที่ยว ทั้งร้านอาหาร ที่พัก โรงแรม กระจายอยู่ทั่วทั้งพื้นที่
พื้นที่องค์การบริหารส่วนตำบลป่าตึง เป็นพื้นที่ที่เป็นเส้นทางคมนาคมที่สำคัญ ประกอบกับมีแหล่งท่องเที่ยวหลายแห่งมีนักท่องเที่ยวเดินทางเข้ามาในพื้นที่อย่างต่อเนื่อง ทำให้ประชากรขององค์การบริหารส่วนตำบลป่าตึงส่วนใหญ่มีรายได้อยู่ในเกณฑ์ดี ดังนั้นจึงเกิดการจับจ่ายใช้สอยสินค้าอุปโภคบริโภคมากมาย สิ่งที่ตามมาคือสิ่งที่เหลือจากการบริโภค ซึ่งกลายเป็นขยะ ที่ขาดการจัดการอย่างเป็นระบบเกิดสิ่งแวดล้อมเป็นพิษต่อร่างกาย ประกอบกับพฤติกรรมการทิ้งขยะไม่เป็นที่และขาดความร่วมมือในการแก้ปัญหาของประชาชนในพื้นที่ต่างๆ โดยเฉพาะไหล่ที่เป็นเส้นทางคมนาคมสายสำคัญๆต่างๆ
กรณีศึกษานี้เป็นกิจกรรมส่วนหนึ่งของโรงเรียนบ้านโป่งน้ำร้อน สำนักเขตพื้นที่การศึกษาเชียงรายเขต 3 (ตำบลป่าตึง อำเภอแม่จัน จังหวัดเชียงราย) ที่มุ่งศึกษาแนวทางการจัดการขยะ ณ แหล่งกำเนิด ซึ่งเป็นบทเรียนจากการดำเนินการลดขยะแก้วน้ำพลาสติกในโรงเรียนบ้านโป่งน้ำร้อน นำมาปรับประยุกต์ใช้ลดขยะพลาสติกในชุมชน ซึ่งเป็นปัญหาที่สำคัญ เพราะการจัดการขยะพลาสติกต้องใช้เวลานาน ในขณะที่ชุมชนเริ่มใช้สิ่งของที่เป็นพลาสติกมากขึ้น โดยเฉพาะถุงพลาสติก
เริ่มจากโรงเรียน
ตารางที่ 1 FILA การลดขยะแก้วน้ำพลาสติกของโรงเรียนบ้านโป่งน้ำร้อน
ข้อมูล/ข้อเท็จจริง (Facts) | แนวคิด/ความคิดเห็น (Ideas) | สิ่งที่อยากรู้ (Learning issues) | แผนปฏิบัติการ (Action plans) |
นักเรียนโรงเรียนบ้านโป่งน้ำร้อนส่วนใหญ่ซื้อน้ำหวานที่บรรจุในแก้วน้ำพลาสติก | ต้องดำเนินการลดแก้วน้ำพลาสติกและถุงพลาสติก | แนวทางการลดปริมาณขยะ และ แก้วน้ำพลาสติก ที่เหมาะสม ทำได้อย่างไร? | - ลดขยะ และแก้วน้ำพลาสติกในภาคเรียนที่ 1 / 2551 - นักเรียนมีแก้วน้ำประจำตัว - ขอความร่วมมือแม่ค้าให้ขายน้ำหวานโดยตักใส่แก้วน้ำประจำตัวของนักเรียน |
นักเรียนกินน้ำหวานแล้วทิ้งแก้วและถุงน้ำหวานเรี่ยราดโรงเรียนสกปรก เป็นโรงเรียนปลอดขยะไม่ได้ | เน้นที่ตัวเด็กนักเรียน |
จากแผนปฏิบัติการดังกล่าวเป็นการทดลองดำเนินการในโรงเรียนซึ่งสามารถควบคุมปัจจัยต่าง ๆ ได้โดยง่าย ผลการดำเนินการในภาคเรียนที่ 1 ปีการศึกษา 2551 ทำให้โรงเรียนบ้านโป่งน้ำร้อนมีปริมาณขยะแก้วน้ำพลาสติกลดลงจนไม่พบเลยตามลำดับ สนับสนุนแนวทางการแก้ไขปัญหาขยะที่เหมาะสมนั้นจะต้องดำเนินการลดขยะ ณ แหล่งกำเนิด ทางโรงเรียนจึงทดลองใช้กระบวนการลดขยะแก้วน้ำพลาสติกขยายผลสู่การลดขยะถุงพลาสติกเริ่มจากโรงเรียนสู่ชุมชน
ขยายสู่ชุมชน
โรงเรียนบ้านโป่งน้ำร้อนเป็นแกนกลางในการสร้างกระบวนการระดมความคิดร่วมกับชุมชนใกล้เคียงคือ บ้านโป่งน้ำร้อน ตำบลป่าตึง อำเภอแม่จัน จังหวัดเชียงราย ตามขั้นตอนของ FILA ดังแสดงในตารางที่ 2
ตารางที่ 2 FILA การลดขยะพลาสติกจากโรงเรียนบ้านโป่งน้ำร้อนขยายผลสู่ชุมชน (ทดลองปฏิบัติการ)
ข้อมูล/ข้อเท็จจริง (Facts) | แนวคิด/ความคิดเห็น (Ideas) | สิ่งที่อยากรู้ (Learning issues) | แผนปฏิบัติการ (Action plans) |
ตำบลป่าตึงไม่มีที่ทิ้งขยะชาวบ้านต้องจัดการขยะกันเองโดยส่วนใหญ่ใช้การเผาทำลาย | ทดลองลดขยะถุงพลาสติกจากโรงเรียนแล้วเชื่อมโยงสู่ชุมชน | รูปแบบการลดขยะพลาสติกทำได้อย่างไร | นับปริมาณขยะพลาสติกในโรงเรียนและชุมชน |
โรงเรียนบ้านโป่งน้ำร้อนลดขยะแก้วน้ำพลาสติกได้ซึ่งเป็นการลดขยะ ณ แหล่งกำเนิด | เน้นการสร้างกระบวนการเรียนรู้มากกว่าผลการลดขยะ | ใช้กระบวนการพูดคุยเพื่อระดมความคิดในการลดขยะทั้งในโรงเรียนและชุมชน | |
ขยะพลาสติกเป็นปัญหาที่สำคัญที่สุดในการจัดการขยะ | เริ่มจากโรงเรียนแล้วขยายผลสู่วัดและบ้านโป่งน้ำร้อนซอย 1 (บ้านผู้ใหญ่บ้าน) | ||
ชุมชนบ้านโป่งน้ำร้อนให้ความร่วมมือกับโรงเรียนดี มีความเป็นไปได้หากดำเนินโครงงาน |
ผลการดำเนินงานตามแผนปฏิบัติการพบว่า โรงเรียนและชุมชนบ้านโป่งน้ำร้อนมีแนวโน้มปริมาณขยะพลาสติกลดลงจากเกือบ 600 ชิ้นต่อวัน จนเหลือประมาณ 100 ชิ้นต่อวัน ดังแสดงในภาพ
สรุปได้ว่า กระบวนการเรียนรู้โดยใช้ปัญหาเป็นฐานแบบ FILA ได้สร้างการเปลี่ยนแปลงให้เกิดขึ้นจากภายในสู่ภายนอก ตั้งแต่ความตระหนักถึงปัญหา ที่นำมาสู่การหาทางจัดการหรือแก้ปัญหาด้วยตนเอง ไปสู่ขั้นตอนที่สำคัญคือการลงมือปฏิบัติเริ่มจากเล็ก ๆ ไปสู่ระดับที่ใหญ่ขึ้นตามลำดับ โดยมีวิทยากรกระบวนการเป็นเพียงผู้อำนวยความสะดวก ให้คำปรึกษา และเติมเต็มแนวคิดตามความเหมาะสม
16 มิถุนายน 2554 17:29 ณ อำเภอเมือง จังหวัดลำปาง
 |
| เริ่มจากโรงเรียน (ผอ.ครูและนักเรียนแกนนำ) มุ่งมั่นจัดการกับปัญหา |
 |
| ขยายสู่ชุมชนเริ่มจากวัดซึ่งเป็ฯศูนย์กลางของชุมชน |
 |
| ขยายสู่ชุมชน ระดับครัวเรือนนำร่อง |
 |
| ติดตามปริมาณอย่างต่อเนื่อง |
